دکتر روح اله بهرامی استاد تاریخ دانشگاه رازی کرمانشاه از جمله کسانی است که پژوهش ها و تحقیقات فراوانی پیرامون «فیلی» ها انجام داده و روند تحولات آن ها را از دنبال کرده است. روایت این چهره دانشگاهی از تاریخچه واژه «فیلی»، گستره جغرافیایی و چگونگی حضور آن ها در جغرافیای عراق فعلی، حاوی نکات تازه و ارزشمندی است که در ادامه می خوانید.

 آقای دکتر در عراق کنونی صحبت از جمعیتی با عنوان «کردهای فیلی» به میان می آید، مردمانی که طی این سال ها و به ویژه پس از فروپاشی رژیم صدام حسین به دلایل مختلف نامشان در این کشور مطرح شده است. تاریخچه حضور «کردهای فیلی» در عراق به چه دورانی باز می گردد؟

آنچه که امروزه در عراق تحت عنوان کردهای فیلی مطرح است نیازمند یک بررسی دقیق و کارشناسانه است. ابتدا ما باید دریابیم این عنوان «کردهای فیلی» که در عراق متداول است تا چه اندازه با واقعیت های تاریخی همخوانی دارد. بنابراین قبل از اینکه وارد بحث  های گسترده درباره تاریخ منطقه فیلی شویم – منطقه بزرگی که روزگاری از نواحی لرنشین بختیاری تا مناطق و نواحی کوهستانی مشرف بر سرزمین میانرودان در غرب ایران را دربر می گرفته – لازم است اشاره ای به ریشه شناسی این واژه و کاربردهای آن داشته باشیم تا بتوانیم با افق روشنتری بحث را ادامه دهیم. واژه «فیلی» با اشکال و عناوین مختلفی مانند «طایفه فیلی»، «ایل فیلی»، «منطقه فیلی» «لرفیلی» ، «لرستان فیلی»، «الوار فیلی» ، «لرهای فیلی» و همچنین به صورت عنوان شخصی و خاندانی مانند «خانواده فیلی» و عنوان فردی «حسن خان فیلی»، «علی مردان خان فیلی»، «حسین خان فیلی»، «اسماعیل خان فیلی»، «حسین قلی خان فیلی» و «غلامرضا خان فیلی» همواره در منابع تاریخی به کار رفته است. لذا این عنوان بصورت نسبت فامیلی اشخاص، عنوان خانوادگی خاندان حاکم، عنوان ایل،و به عنوان  اسم طایفه ای خاص تا عنوان واحدی برای طوایف مختلف و حتی فراتر از این در یک گستره وسیع تر به عنوان یک «واحد اداری  سیاسی– محلی » در ایران بوده است و در مراسلات حکومتی ایران طی چهار قرن اخیر برای «والیان لرستان»  به کارمی رفته است مردمانی اصیل و ایرانیانی خالص که یکی از پر افتخار ترین اقوام ایرانی بوده اند .. این حکومت بومی ایرانی از زمان شاه عباس صفوی تاسیس شد فرمانروایان ایرانی فیلی  لرستان در مرزهای غربی ایران همواره به دفاع در مقابل زیاده طلبی و توسعه طلبی  های امپراطوری عثمانی می پرداخته اند و از آنان در منابع تاریخی تحت عناوین اداری سیاسی « والیان لرستان فیلی » ، « حکومت فیلی » ،« لرستان فیلی » ، « والی لرستان فیلی » یا « والی فیلی »از آنها یاد شده است.  تواتر و تعدد استنادات تاریخی و منابع موجود حکایت از چنین  امری دارد همه این گونه شواهد نشان از پیوستگی عمیق سیاسی ، فرهنگی و نژادی آنان با سرزمین مادریشان در ایران و بویژه لرستان دارد و جعل عنوان کردهای فیلی مساله ای است که از زمان  فروپاشی تاسیس امپراطوری عثمانی و تحرکات دول غربی برای ایجاد ناسیونالیسم قومی در میان کردها که یکی از بزرگترین افتخارات هویتی و تاریخیشان  ایرانی بودن است شکل گرفته در نتیجه برای تحقق اهداف استعماری و منافع خویش  سایر گروه های همسان قومی ایرانی مانند لرها  را نیز در سودای تحقق کردستان بزرگ با عناوین کرد تلقی نموده وبا صرف نظر از حجم عظیم شواهد تاریخی و استناد به شواهد شبه دار یا مستندات قابل نقد، چنین تلقی ها و عناوینی را  به منظور وصول به  مقاصد سیاسی  در اذهان و مطبوعات و… متداول ساخته اندکه بخوبی قابل بحث و نقد جدی است .

از قرن هشتم در منابع تاریخی از «فیلی» به عنوان طایفه ای در لرستان یاد شده است. در آن زمان یعنی در روزگار حکومت تیمور یان در ایران برای اولین بار امیرزاده «پیرمحمد تیموری» به سرکوب رعایای طایفه ای به نام «فیلی» پرداخته و از آن ها صحبت به میان آورده است. اما بعدها زمانی که «اتابکان لرستان» با همدیگر اختلاف پیدا کردند، به دلیل نفوذی که این طایفه داشت بخشی از قلمرو لرستان کوچک را به شخصی به نام «محمدی» دادند. «محمدی» یکی از فرمانروایان لرستان بود که به وی «امیر فیلی» می گفتند. لذا در دوران  او واژه «فیلی» به کار می رفته اما هنوز گستره جغرافیایی اش چندان پهناور نبود. با تشکیل دولت صفویه قلمرو حکومت بومی – محلی لرستان تحت  عنوان «فیلی» نامیده شد برخی این واژه را به معنای شورشی خوانده اند زیرا که سلسله  «اتابکان لرستان» که به عنوان «لر کوچک» یا «لر صغیر» شناخته می شدند بخاطر شورش های مکرری که شاهوردی خان آخرین اتابک خورشیدی لر در مقابل شاه عباس انجام داد  به دست شاه عباس سرنگون شدند و عنوان «آتابیگی» که پیش از آن به عنوان حکومتی مستقل محلی در ایران وجود داشت منقرض شد و جای آن را سلسله والیان و نظام «والیگری» گرفت. در این دوران چهار والی نشین به نام های «خوزستان»، «لرستان»، «کردستان» و «گرجستان» در منطقه غرب ایران به وجود آمدند. این چهار والی از طرف شاه صفوی دارای اختیارات تامه بودند، به گونه ای که حتی می توانستند به طور مستقل با دشمن وارد جنگ شوند. بنابراین « لرستان» که قبلاً قلمرو «اتابکان آل خورشید » بود از این به بعد به عنوان « لرستان فیلی » و فرمانروایان آن  «والیان لرستان فیلی» شناخته شدند. همچنین گفته شده که چون  والی جدید «حسین خان» نام داشت،به دلیل نفوذ و یا وابستگی خاندانی «حسین خان» در میان طایفه لر فیلی، سراسر لرستان کوچک شامل «پشتکوه» (ایلام امروزی) و «پیشکوه» (لرستان امروزی) را «ولایت لرستان فیلی» یا «قلمرو فیلی» می گفتند و این موضوع در تمامی منابع بازتاب پیدا کرد. بنابراین از این به بعد به مجموع ایلات و طوایفی که تحت نظارت و فرمانروایی آنان قرار داشتند فیلی گفتند و قلمرو آنها به عنوان  قلمرو «فیلی ها»  و حکام و فرمانروایان انها را  «والی فیلی» می گفتند و این پسوند همراه اسم والیان لرستان همواره  ذکر می شد.

این قلمرو گسترده بوده از نواحی بروجرد و سیلاخور و حدود لر بزرگ در خاور شروع می شده و تا مرزهای غربی ایران امروز در غرب و گاهی با توجه به اختلافات مرزی ایران و عثمانی در ادوار مختلف بخش هایی  مخلفی از نواحی شرقی مرزهای عراق امروز را نیز شامل می شده از شمال به جنوب نیز در قسمت شرقی قلمرو «حکومت فیلی» در یک دورانی از رودخانه «دز» تا «نورآباد»، «دلفان»، «هلیلان» و بخش هایی از «کرمانشاه» گسترش داشته است.و حتی در مقاطع کوتاهی که حکمت مرکزی ایران ضعیف بوده یا دچار بحران بوده است والیان در منطقه «دینور»، «هرسین» و حتی تا «بیستون» نفوذ داشته اند. به عنوان نمونه زمانی که «اسماعیل خان فیلی» با «کریم خان زند» وارد جنگ شد در منطقه «صحنه» و «دینور» مستقر بوده است در حدود غربی از شمال تا جنوب از نواحی  شمال خوزستان و رود خانه دویرج تا نواحی ایوان کلهر را شامل می شده و البته خاک ایوان بخاطر نفوذ طوایف کلهر همیشه مورد نزاع والی فیلی و کلهرها بوده است

کاربرد واژه «فیلی» در منابع عربی بیشتر به دوره «امپراطوری عثمانی» بازمی گردد و این واژه در منابع مکتوب و مکاتبات رد و بدل شده میان این امپراطوری و حکومت ایران بارها به کار رفته است. در آن دوران بخش های مهمی از منطقه عراق امروزی گاهی جزو قلمرو ایران و گاهی نیز بخشی از امپراطوری عثمانی بود. این واژه نیز در آن زمان، نه به عنوان یک قوم و گروه ساکن در منطقه عراق، بلکه به دلیل همسایگی حکومت والیان لرستان فیلی ایران با مرزهای امپراطوری عثمانی به کار رفته است. در آن زمان ایالت لرستان فیلی در کنار مراودات سیاسی، با عثمانی ها بر سرموضوعات مختلفی نظیر اختلافات برسر اراضی مورد منازعه ، رودخانه ها و معادن مرزی،با یکدیگر جنگ ها و جدال های متعددی داشته، لذا عثمانی ها بارها در مکاتبات خویش به دولت مرکزی ایران یادآوری نموده اند «والیان فیلی» بر سر مسایل مرزی و اراضی مورد ادعا با آن ها اختلاف دارند و به این بهانه به قلمرو پاشاهای  آن ها در عراق تجاوز می کنند و یا به عشایر تابع آن ها حمله می کنند و احشام و اموال آنان را به غارت می برند. لذا واژه هایی مانند «حکومت فیلی»، «حسین خان لر فیلی»، «حسین قلی خان فیلی» یا «فیلی» در منابع عربی با افزودن «الف و لام» معرفه عربی برواژه  فیلی  ، فیلی ها یا والیان و فرمانروایان لرستان را  «الفیلی» می نامیده اند. گویا عنوان «الفیلی» برای اولین با در منابع عربی قبل تشکیل کشور جدید عراق در روزگار عثمانی ها به «حسین قلی خان ابوقداره» اطلاق شده است، چرا که این حاکم محلی ولایت لرستان فیلی تهاجمات سختی به قلمرو عثمانی و اعراب بین النهرین داشت و اجازه تجاوز عثمانی ها  به مرزهای ایران را نمی داد ، و مکاتبات فراوانی میان باب عالی و دولت مرکزی ایران در باره لرحسین خان فیلی  صورت گرفته لذا این واژه در منابع و مکاتبات  ترکی عثمانی و عربی وارد شد و بعدا با فروپاشی امپراطوری عثمانی از آنجا که عراق تحت قیمومیت انگلیس در آمد و بعد کشور مستقلی شد بخاطر تردد طوایف فیلی و یا سکونت برخی از خانوار های تحت فرمانروایی والیان لرستان فیلی اسقرار و حضور و تابعیت این جماعت  و موضوع آنها در اسناد و مطبوعات و مکاتبات عربی مورد توجه بوده است .

والیان لرستان فیلی و حکومت و عشایر فیلی علی رغم منازعات جدی با امپراطوری عثمانی و دفاع  وطن پرستانه آنان در مقابل تهاجمات این امپراطوری به مرزهای غربی ایران  با مردم بین النهرین علائق کهن داشتند  همجواری و ارتباطات تاریخی  هماره تعاملاتی را نیز در پی داشته  که از عهد قدیم میان مردم کوهستانهای شرقی بین النهرین و مردم ساکن در سواحل دجله و فرات وجود داشته است که نمی توان آن را انکار کرد . در دوران حکومت والیان فیلی عده ای از ساکنان قلمرو آن ها به دلایل مختلفی از منطقه پشتکوه (ایلام امروزی) و پیشکوه (لرستان) و حدود کرمانشاه وارد سرزمین عراق می شدند. بخشی از این افراد به منظور «تجارت» و یا «کار» به بغداد می رفتند. حتی خود حکام محلی ایران یعنی والیان فیلی با حکام عثمانی مراوده داشته و روابط تجار و بازرگانی داشته  در آن دوران «بازار والی» در بغداد معروف بوده است، این ها حتی «کاروانسرا» و «مهمانخانه» داشته اند. برخی از افراد نیز به دلیل کشمکش ها و اختلافاتی که با والیان فیلی و یا دیگر طوایف و ایلات منطقه داشته اند، به منظور دوری از این جدال ها به سرزمین بین النهرین یا عراق امروزی می رفتند و در آنجا مستقر می شدند. به عنوان نمونه در برخی مواقع تیره و یا طایفه ای به منظور فرار از خصومت های والیان و یا ایلات دیگر راهی صحاری عراق می شد تا آنجا در امان باشد. در کنار این ها فراموش نکنیم ایلات و طوایف ساکن در قلمرو فیلی عمدتاً شیعی مذهب بودند و به صورت گسترده ای برای زیارت راهی عتبات عالیات در عراق می شدند و حتی گاهی در جوار ائمه مستقر می شدند. همچنین در کارزار جنگ های متعدد میان ایران و عثمانی افرادی به اسارت در می آمدند و در عراق ساکن می شدند. میان این ساکنان و دیگر افرادی که در رفت و آمد دایمی به عراق بودند نیز همچنان روابط نسبی، قومی، ایلی و عشیره ای برقرار بود و این مراودات به صورت گسترده ای در نسل های بعدی نیز همچنان ادامه داشت. در نتیجه به مرور زمان جماعت قابل توجهی از ایرانیان که اغلب ساکن قلمرو حکومت والیان لرستان فیلی بودند به آن مناطق مهاجرت کردند، افرادی که علی رغم اینکه دارای ریشه های ایرانی و با گویش های مختلف «لکی»، «لری» و «کردی» بودند که همه به لحاظ زبانشناسی ریشه درزبانهای کهن ایرانی  ، ولی به همه این طوایف  بخاطر آنکه ابواب جمعی حکومت لرستان فیلی یا تحت فرمانروایی والیان فیلی بودند  «فیلی» می گفتند. این ها به تدریج در آنجا کشور عراق و به ویژه در شهر بغداد نفوذ اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی پیدا کردند.

فیلی ها به شهرها و مناطق مختلفی مانند، «بصره» و نواحی بالاتر از آن مانند «بادرایی»، «جسان»، «خانقین»، «مندلی» و «کرکوک» رفته اند، که در این میان تمرکز آن ها بیشتر در حوزه ساحل شرقی روخانه دجله تا کوهستان های ایران بوده است. فیلی ها حتی به امارت های عربی جنوب خلیج فارس هم رفته اند و امروزه خانواده های معتبری هستند و در آن کشورها به مناسب بزرگ سیاسی نیز رسیده اند. درواقع فیلی ها از قدیم الایام مراودات گسترده ای را با عراق داشته اند و در آنجا سکونت پیدا کرده اند. البته در دوره قاجار بخش عظیمی از این ها دوباره به مکان های قبلی خویش در قلمرو ایران برگشتند. البته این موضع با برخی روایت هایی که عنوان می کنند بخش هایی از «لک» ها یا «لر»ها از موصل و کرکوک و یا شام  به اینجا آمده اند کاملاً متفاوت است.البته گاهی این روایت ها با دیدگاه ناسیونالیست کردی دنبال می شوند چنین دیدگاهی در واقع با جعل مستندات تاریخی بیشتر به دنبال القاء این مطلب هستند که تمامی ساکنان لرستان از مناطقی مانند موصل و کرکوک به اینجا آمده اند. چنین چیزی با واقعیت ها و حقایق تاریخی فرسنگ ها فاصله دارد.بلکه برعکس بوده بسیاری از کردها از قلمروهای سرزمین مادریشان در ایران به نواحی مختلفی رفته یا کوچانده شده اند وی در مواقعی مجددا به مسقط الراس  خود باز گشته اندچنانکه پیش از آن در دوران صلاح الدین ایوبی خاندان هایی از اکرادبه نواحی شام  رفتند و یا  از «جبل السماق شام» و «شامات» به برخی از نواحی ایران ازجمله در مناطق بختیاری و لرستان بازگشتند و در آنجا  ساکن شده و حتی سروری و فرمانروایی یافتند . این عده در طول ایام به دلیل درهم آمیخته گی گسترده هم گویششان تغییر کرده و هم خصلت های قومی آن ها با مردم بومی منطقه همسان شده است. البته هر دو قوم «لر» و «کرد» ایرانی هستند و تفاوت فرهنگی چندانی با هم ندارند. همچنین مستندات تاریخی اثبات می کند هرچند این مهاجرت زمانی به صورت محدود از آن سو به این طرف بوده ولی این روند در قرون متأخر برعکس شده و اینبار جماعت زیادی از منطقه لرستان فیلی که عمدتاً با گویش های «لکی»، «لری» و «کردی» صحبت می کرده اند به دلایل مختلفی که پیش از این ذکر شد به عراق مهاجرت کرده اند که با تحولات اخیر عراق این ها به صورت یک جمعیت مطرح شده اند و خواهان حفظ حقوق خویش در شرایط جدید هستند.

در مورد قلمرو فیلی ها قبلا توضیح داده شد در داخل ایران  و با تاسیس سلسله والیان  فیلی این مرزها از حدود «سومار» و رودخانه «کنگیر»و  «ایوان »  آغاز می شده و تا رودخانه «دویرج» در شمال خوزستان ادامه داشته است ودر این نواحی در ارتباط با مرزهای عثمانی و عراق بوده اند. جهت شرقی – غربی آن هم  توضیح داده شد و البته در مورد قلمرو حضور آنها در داخل عراق را نمی توان نظر قطعی داد چرا که در آن زمان نه بصورت یک طایفه واحد بلکه بصورت پراکنده به آنجا مهاجرت کرده و بعدا استقرار و تملک پیدا نموده اند شما نمی توانید بگویید قلمرو این ها در خاک  عثمانی و منطقه عراق دقیقاً تا کجا بوده است چون بصورت پراکنده افرادی از این طوایف به نواحی مختلفی رفته اند ولی بعدا به خاطر داشتن هویت مشترک همدیگر را پیدا کرده و یا تمرکز یافته اند.

مرزهای ایران و عثمانی تا زمان قرارداد «ارزنته الروم» همیشه باعث اختلاف بوده است. گاهی عثمانی ها با تجاوز به سرزمین ایران تا دشت ذهاب ایران پیش می آمده اند و گاهی مواقع نیز ایرانیان «بغداد» را نیز تصرف می کرده اند . لذا زمانی که این مناطق جزو ایران بودند طوایف و عشایر  فیلی در خاک عثمانی رفت و آمد می کردند و حتی برخی در آنجا ماندگار می شدند. در واقع این ها به صورت یک قدرت مستقل نبودند بلکه به صورت پراکنده به آنجا رفته اند. حتی در دروه قاجار مناطقی تحت عنوان «استاتسکو» یا «مناطق بایکوت شده» وجود داشتند که دو طرف نباید وارد آن ها می شدند زیرا محل منازعه بود. همچنین فراموش نکنیم در آن زمان مرزهای بین المللی به شکل امروزی وجود نداشته پس نمی توان گفت مشخصاً کدام نواحی متعلق به ایران و کدام نواحی متعلق به عثمانی بوده است بلکه از قدیم اختلاف و کشاکش وجود داشته البته به لحاظ سیاسی و فرهنگی قطعا عنصر ایرانی از قدیم الایام در این نواحی سلطه و نفوذ پایداری داشته است .

امروزه اقوام ایرانی با افتخار تحت یک حکومت مرکزی به نام «ایران» زندگی می کنند و نغمه های قومی و نژادی ندارند، اما در کشور عراق وضعیت به شکل دیگری است. عراق یک کشور جدید در تقسیمات سیاسی و بین المللی است که پس از فروپاشی عثمانی در جنگ جهانی اول متولدشده و یک کشور جنگ زده است که در نتیجه دخالت قدرت های بزرگ به وجود آمده است.لذا ممکن است تعریفی که برای عراق صورت گرفته شاید یک تعریف ملی و مورد توافق همه مردم عراق نباشد. گرچه آن ها از رفتن صدام راضی هستند اما قدرت های بزرگ از طریق زور این کشور را تصرف کردند و سعی کردند ساختار سیاسی آن را به دلخواه خویش تغییر دهند و مردم عراق نسبت به این موضوع معترض هستند. در چنین شرایطی قومیت ها، گروه ها و طوایف مختلف مستقر در این کشور خواهان احقاق حقوقشان هستند. در چنین شرایطی طبیعی است فیلی هایی که زمانی از قلمرو والیان لرستان فیلی به آنجا مهاجرت کرده و از قدیم در آنجا ساکن شده اند در نظم سیاسی جدید به عنوان شهروندهای عراق خواهان رفتار مناسب  باشند چراکه آنها قبل از تشکیل عراق به عنوان یک کشور مستقل در این کشور ساکن بوده اند لذا به وضعیت فعلی خویش معترض باشند و پیرامون حقوق سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خویش در رسانه ها به بحث و مجادله بپردازند و خود را به عنوان یک گروه قومی در فضای کنونی مطرح کنند. نه تنها فیلی ها بلکه بخشی ازا قوام ایرانی «کرد» که در عراق کنونی حضور دارند نیز نسبت به رفتارهای ناعادلانه ای که طی سال های گذشته با آن ها شده است معترض هستند، البته در این میان برخی از جریان های ناسیونالیست کرد به دنبال سوءاستفاده از این وضعیت هستند.

واژه «فیلی» از زمان شکل گیری آن در قرن هشتم تا به امروز در حوزه جغرافیایی و سرزمینی ایران مورد استفاده بوده است و علت استعمال آن در کشور عراق به دلیل مهاجرت ها و ترکیب جمعیتی بوده که از سمت ایران به عراق صورت گرفته است. در نهایت به دلیل فروپاشی قلمرو امپراطوری عثمانی و تأسیس دولت عراق این عنوان در این کشور جدید نیز طرح شد. حتی دولت عراق بارها به دلیل اینکه این افراد ایرانی هستند آن ها را تحت فشار قرار داد و در نتیجه همین فشارها در دوران «حسن البکر» و «صدام حسین» فیلی های بسیاری در ادوار مختلفی به ایران تبعید شدند. این ها نشانه های آشکاری است که ماهیت و هویت فرهنگی و وابستگی آن ها را به ایران نمایان می کند. هم اکنون به دلیل صورت بندی های سیاسی جدیدی که در عراق به وجود آمده این موضوع به عنوان یک مسئله مطرح شده و در رسانه های آن کشور این موضوع به عنوان یک مسئله قومی و طایفه ای برجسته شده است. البته این موضوع ابعاد دیگری هم دارد که امیدوارم در آینده بیشتر به آن پرداخته شود.