لرستان از جمله کهن ترین مراکز تمدنی ایران زمین است که در چند هزار سال گذشته همواره شاهد تمدن های درخشانی بوده است .آثار به جای مانده از شهرها،دژها ،پلها و جاده ها که هر کدام نمایشگرشکوه و جلال هنر معماری است همگی گواه بر این مدعا است.منار آجری و بلندی که در میان شهر خرم آباد جای دارد از بناهای زیبا و چشم نواز این دیار است که تاکنون مورد مطالعه اساسی قرار نگرفته است.

منار یا مناره در لغت به معنای جای نور و آتشگاه می باشد و در اصطلاح به بناهای بلند و کشیده ای اطلاق می شود که عموما در کنار بناهای مذهبی همانند مدارس،مساجد و مقابر ساخته می شود.پیش از اسلام منار را میل می گفتند که گاهی نشانه وجود آتشکده و آتشگاههای بزرگ بود.

در دوره اسلامی احداث منار گسترش بیشتری یافت. در آغاز این دوره ،مناره ها عموما به صورت منفرد در مجاورت مساجد ساخته می شدند ولی از دوره سلجوقی (قرن پنجم وششم هجری) به تدریج به صورت زوجی بر سر در ورودی یا ایوان اصلی مساجد جلوه گر شد.

مناره ها از لحاظ ساخت و کاربرد با هم تفاوت دارند.آنها معمولا به اشکال استوانه ای ،مخروطی و چند ضلعی ساخته شده اند .از نظر کاربرد،پیش از اسلام از مناره ها علاوه بر جنبه های مذهبی برای هدایت کاروان ها و مسافران به سوی شهر ها و مناطق مسکونی استفاده می شد.به این صورت که شب هنگام بر فراز مناره ها آتش افروخته می شد تا مسافران و کاروان ها در تاریکی شب موقعیت و مسیر شهر را پیدا نمایند .در دوره اسلامی مناره ها کاربرد متنوعی یافتند.مناره ها علاوه بر نقش پیشین خود ،جهت استحکام بنا ها و سازه های پیرامون و جلوگیری از رانش زمین به هنگام زمین لرزه و همین طور اقامه اذان و مناجات و موارد دیگر مورد استفاده قرار می گرفتند.

اکنون که به اجمال به تاریخچه و موارد کاربرد مناره ها اشاره گردید با توجه به منابع و شواهد گوناگون ،سعی درتشریح و بازسازی فضای تاریخی منار خرم آباد،پیشینه و قدمت آن و ساختار معماری این بنا پر جذبه تاریخی می نماییم.

بنابر شواهد گوناگون ،پیش از گسترش شهر خرم آباد طی قرن اخیر در سمت شرقی رودخانه خرم آباد یعنی پیش از ایجاد مناطقی که امروزه به کوی فلسطین،قاضی آباد ، پارک و میدان شقایق و پشته شهرت دارند،آثار و بقای شهری دیده می شد که در زمان آبادانی شاپور خواست نامیده می شد.شاپور خواست از شهر های پر آوازه و با رونق دوره ساسانی و قرون نخستین اسلامی بود.این شهر از آغاز قرن هفتم و همزمان با استقرار حکومت اتابکان لر کوچک(۵۷۰ تا۱۰۰۶ ه.ق)به تدریج رو به زوال نهاد تا آنجا که نهایتا به ویرانه ای تبدیل شد.

از آثار به جای مانده از این شهر عظیم آنچه تا به امروز بر جای است عبارتست از: یک سنگ نبشته مکعب شکل،قلعه فلک الافلاک (دژ شاپور خواست)،پل شکسته ،آسیاب گبری و یک منار زیبا و باشکوه است که هم اکنون در میان پارک شقایق خرم آباد جای دارد.

درباره تاریخ ساخت منار و قدمت آن متاسفانه آگهی چندانی در دست نیست.ولی سبک بنا حکایت از احداث آن در قرون نخستین اسلامی دارد.”هنری راولینسون”باستان شناس مشهور که در دوره قاجار به لرستان مسافرت نموده ،آن را متعلق به دوره سلجوقی (قرن پنجم هجری) دانسته است.مرحوم علی محمد ساکی در کتاب خود موسوم به “جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان”ساختمان منار را به دوره اتابکان لر کوچک نسبت داده است.در صورتیکه منفرد بودن منار و سادگی و بی پیرایگی آن که ویژگی بارز مناره های قرون اولیه اسلامی است، قدمت آن را به دوره های پیش از سلجوقیان و اتابکان لر کوچک باز می گرداند.بنا به دلایل چند احتمال می رود این بنا مربوط به عهد فرمانروایی آل بویه (قرن چهارم هجری) بر ایران و در جنب آن تسلط آل حسنویه(۳۴۸ تا ۳۶۹ ه.ق)بر لرستان باشد.بزرگترین امیر دودمان حسنویه .بدر بن حسنویه شهر شاپور خواست را به پایتختی برگزید و به عمرانی و آبادانی آن همت گماشت.او در این شهرو دیگر نقاط لرستان دست به اقدامات عمرانی وسیعی زد.چنانچه ساخت و تعمیر تعدادی از آثار تاریخی لرستان به او نسبت داده می شود .بعید نیست احداث مسجد جامع شاپور خواست که منار،گلدسته آن به شمار می رفته بنا به اراده و خواست او صورت گرفته باشد .هر چند سند موثقی در این زمینه در دست نیست ولی مقایسه شکل،اندازه و ضخامت آجرهای به کار رفته در تعمیر پل کشکان که به دستور بدر صورت گرفته با آجرها و مصالح به کار گرفته شده در ساختمان منار حکایت از همزمانی ساخت یا تعمیر این دو اثر تاریخی دارد.

با توجه به آنچه گفته شد،می توان گفت به احتمال زیاد منار خرم آباد مربوط به دوره فرمانروایی خاندان حسنویه بر لرستان باشد .زیرا این حکومت ،قوی ترین و مشهورترین حکومت منسجمی است که بعد از اسلام تا زمان اتابکان لر کوچک بر لرستان تسلط داشته است و ایجاد چنین بناهای عظیمی تنها از عهده امیران مقتدر این سلسله بر می آمده است.هر چند نمی توان بر این گفته صد در صد مهر تایید نهاد و نیازمند پژوهش های کارشناسانه تری از سوی صاحب نظران خواهد بود.

درباره مکان واقعی منار در شهر شاپور خواست باید گفت،با توجه به پراکندگی آثار و ویرانه های به جای مانده از این شهر به احتمال زیاد منار تقریبا در میانه شهر شاپورخواست قرار داشته و مشرف به تمامی خانه های شهر و همچنین راهها و جاده های اطراف –که از شمال به جنوب و از غرب به شرق امتداد داشتند – بوده است با این چشم انداز وسیع وطویل،منار نقش مهمی در ایجاد و ارتباط میان ساکنان شهر از یک سو و کاروان ها و مسافرانی که در جاده ها تردد می کردند ، ایفا می کرده و علاوه بر این منار همچنین به عنوان یک مرکز پیام رسانی و پایگاه دیده بانی در صورت بروز هر گونه حادثه ای از قبیل هجوم دشمن و اقوام مهاجم علائم و اشاراتی را به صورت دود و آتش به نقاط مختلف شهر و بخصوص دژ فلک الافلاک که در آن سوی رودخانه در مقابل شهر شاپور خواست قرار داشت و معمولا محل اقامت حاکم شهر و مقر فرمانروایی محسوب می شد ،ارسال می کرده است. با این پیام ها اهالی شهر و دژنشینان از خطر احتمالی آگاهی می یافتند و به سرعت دروازه های شهر و قلعه را می بستند و خود را جهت دفاع و مقابله با دشمن مهیا می کردند.

منار علاوه بر کارکرد اطلاع رسانی و هدایت کاروان ها و مسافران به هنگام شب ،همچنین برای بالا بردن میزان مقاومت واستحکام بناهای اطراف خود مورد استفاده قرار می گرفته است . گردشگران و مسافرانی که در دوره قاجار به لرستان آمده اند در نوشته های خود اغلب اشاره به بقاهای تاسیسات و ساختمان های وسیعی در کنار و پیرامون منار داشته اند.معین السلطنه در رساله جغرافیای خود که در اواخر حکومت قاجار به رشته تحریر در آورده ، اشاره به خرابه های شهر شاپور خواست در اطراف منار کرده است و آنها را مربوط به مسجد بزرگ این شهر دانسته است.وی می نویسد :(شاپور خواست) مسجد بزرگی داشته که محوطه او شصت ذرع است .بنای محوطه و میلی که گلدسته مسجد بوده ،باقی است.میلی مزبور تقریبا سی و چهار ذرع ارتفاع دارد .بنا به روایتی که یکی از گدشگران دوره قاجار نقل می کند،منار گلدسته مسجد جامع شاپور خواست معروف به «مسجد امام حسن»(ع) بوده است.علاوه بر بقایای مسجد جامع در اطراف منار که در گذشته کاملا قابل مشاهده بود ،ویرانه ها و پی های ساختمان های دیگری نظیر کاروانسرا و بازار نیز پیرامون منار جلب نظر می کرد.همچنین بنا به گفته ریش سفیدان شهر خرم آباد در پیرامون منار و در حد فاصل منار تا سنگ نوشته قبرستانی وجود داشته که معمولا مورد استفاده عشایر کوچ رو بود که از کنار شهر عبور می کردند. این قبرستان به« قور مهتر»شهرت داشته است.در تصاویر بجای مانده از چند دهه قبل سنگ قبور این قبرستان بچشم می خورد.

از نظر سبک معماری،منار با اندک تفاوت دارای همان اجزا و ویژگی های دیگر مناره های سرزمین ایران است.منار عمدتا از سه بخش اصلی یعنی پایه ، بدنه و کلاهک (تاج)تشکیل شده است.پایه آن مکعب شکل و از ملاط و آجر است .بلندی بدنه منار حدود ۲۰/۲۶ متر است که در مجموع با احتساب پایه ،بلندی منار به سی متر می رسد.در داخل منار پله های بصورت مارپیچ حول ستونی تعبیه گردیده که جهت صعود به بالا ی منار مورد استفاده قرار می گرفت .همچنین برای روشنایی داخل منار شش دریچه یا نورگیر در بدنه آن ایجاد شده است.

پانوشت:
این مقاله نخستین بار در نشریه لرستان پژوهی،شماره۱و۲،سال۱۳۷۷٫منتشر شده است.