بنام خدا
سال­ها در ایران، برای حفظ تولیدات کشاورزی از گزند آفات،بیماری ها و علف های هرز هزاران تن از انواع سموم شیمیایی در محصولات مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.همچنین تحقیقات وسیعی نیز برای ترویج سموم شیمیایی طراحی و به اجرا در آمده است. نگاهی به طرح­های تحقیقاتی در چند دهه اخیر نشان می­دهد که بخش عمده­ای از آن­ها به آزمایش انواع سموم شیمیایی در محصولات مختلف و کارآیی آن­ها در مهار آفات، بیماری­ها و علف­های هرز اختصاص داشته است. تولیدکنندگان نیز به روش­های مختلف تشویق به استفاده از آفت­کش­های شیمیایی برای حفظ محصولاتشان شده­اند. در نتیجه کشاورزان ناخودآگاه از ترس خطر خسارت آفات، بیماری ها و علف های هرز مصرف انواع سموم شیمیایی را در برنامه­های تولید خود لحاظ کرده­اند.
در انتخاب کشاورزان نمونه نیز مصرف سموم شیمیایی به عنوان یک امتیاز در نظر گرفته شده است و چنین القا شده است که اگر محصول سالم می­خواهند باید سم مصرف کنند!
در ایران از ۱۶ میلیون هکتار زمین قابل کشاورزی، در حدود ۷/۱۲ میلیون هکتار از آن سالانه تحت پوشش محصولات زراعی و باغی است که از این مقدار حدود ۱۱ میلیون هکتار گیاهان زراعی و ۷/۱ میلیون هکتار درختان میوه و مابقی در آیش قرار دارد. در حدود۸۰۸۰۰۰ هکتار از این اراضی هیچگونه سم شیمیایی مصرف نمی­شود که از این مقدار حدود ۲۵۴۱۳۴ هکتار آن محصولات باغی و ۵۵۴۴۷۸ هکتار آن محصولات زراعی است. مصرف سالانه سموم شیمیایی کشور، حدود ۲۷ هزار تن از مجاری قانونی است. در مورد مقدار سمومی که به طور غیر قانونی وارد کشور می­شود، نمی­توان تخمینی زد.
بازار سیاه این مواد شیمیایی خطرناک همچنان داغ است. کشاورزان به دنبال سموم قوی­تر می­گردند و این مواد تنها در این گونه بازارها یافت می­شوند. هدف کاملاً مشخص است! سم خوب می­خواهند یعنی بسیار کشنده! در این جاست که سموم بسیار خطرناک تحت نام­های مجاز به کشاورزان فروخته می­شوند. میرکی (۱۳۸۵)، مشاور وزیر و مدیرکل دفتر محیط زیست و توسعه پایدار، اعلام کرد: “به رغم این که از ۲۵ سال گذشته هر گونه استفاده از سموم همراه با آلاینده­های پایدار در کشور ممنوع شده است، اما همچنان مصرف و عوارض ناشی از این سموم در اراضی کشاورزی مشاهده می­شود” و در ادامه اضافه می­کند که این امر نشان دهنده ضعف در کنترل و نظارت بر واردات سموم و قاچاق آن­ها است.
بررسی­های آقای کاستنر و همکاران (۲۰۰۵)، محققین شبکه پایش آفت­کش­ها (PAN)، نشان داده است که در آمریکا، حداقل ۱۲ نوع سم، از گرد و غبار روی لوازم خانگی بخصوص تلویزیون قابل شناسایی است که بیشتر آنها سرطان زا بوده­اند. بنابراین محل­های مسکونی ما نیز می­تواند مشابه این وضعیت باشد. وقتی حشره­ای را در حال دست و پا زدن می­بینیم، ناشی از اثر سم روی دستگاه عصبی آن است. لذا این سم، در سیستم عصبی ما هم نیز اثرگذار است. از آنجایی که نظارتی بر عملکرد این افراد و یا شرکت­ها نیست، حداقل بهتر است شهروندان نسبت به تصمیم خود در مورد مصرف این مواد خطرناک آگاه شوند.
سالانه حدود ۳۹ میلیون نفر از مردم جهان در اثر سموم شیمیایی آفت­کش مسموم می­شوند، در حالی که، سازمان بهداشت جهانی آمار مسمومیت­ها را حدود سه میلیون نفر و مرگ و میر ناشی از آنرا ۲۲۰ هزار نفر اعلام کرده است (شبکه پایش آفتکش­ها، ۲۰۰۶). آمار دیگری نشان می­دهد که تعداد مسمومین ۲۵ میلیون نفر و تعداد موارد منتهی به مرگ فقط شامل مواردی است که به مراکز بهداشت برای معالجه مراجعه کرده­اند. به یقین می­توان گفت همه­ی مسمومین به مراکز بهداشت مراجعه نمی­کنند. بررسی­ها نشان داده است که ۹۵ درصد از افرادی که به نحوی مسموم می­شوند، سموم را بر اساس توصیه­های روی برچسب بکار می­گیرند و از مراجعه به مراکز بهداشتی خودداری می­کنند (همان منبع).
بسیاری از هم استانی های محترم برای نابودی چند عدد شته که در روی درختچه­های رز باغچه یا درختان منازلشان ظاهر می­شوند، به فروشندگان سموم مراجعه می­کنند. حاصل این مراجعات همیشه در دست گرفتن یک قوطی یا شیشه سم است که ماهیت و اثرات آن برایشان مشخص نیست. این ظروف کوچک معمولاً فاقد هر گونه اطلاعات کافی برای مصرف­کنندگان است. اضافه این مواد شیمیایی در گوشه و کنار منازل، انبارها و حیاط بدون رعایت اصول ایمنی نگهداری می­شود و یا پس از مدتی بدور انداخته می­شوند.
در بیله سوار استان اردبیل، دختر بچه­ای پاکت محتوی سم د.د.ت را به خیال اینکه آرد است، در خمیری که برای یک میهمانی در حال تهیه بود، ریخت و ۴ نفر از اعضای خانواده پس از مصرف آن در ساعت نخست جان باختند و بقیه راهی بیمارستان شدند. از وضعیت سایرین اطلاعی بدست نیامد ( همشهری، شماره ۲۱۸۷).
طبق آیین نامه سازمان حفظ نباتات که در سال ۱۳۴۶ تدوین شده است، وزارت بهداشت موظف به نظارت بر باقیمانده سموم در محصولاتی است که وارد میادین میوه و تره بار می­شوند و در صورت آلودگی به سموم شیمیایی باید از توزیع آنها ممانعت به عمل آورد. در حالی که هیچ­گاه این نظارت عملی نشده است. بررسی­ها نشان می­دهد علیرغم تصویب برنامه­ی ملی کاهش مصرف سموم و استفاده بهینه از کودهای شیمیایی که در سال ۱۳۷۴ به اجرا درآمد، خرید سموم شیمیایی افزایش داشته است. شاید برای اجرای کنترل بیولوژیک به عنوان مهمترین شیوه­ی جایگزین روش­های خطرناک شیمیایی، آموزش کارشناسان یک ضرورت بوده که متاسفانه انجام نشده است. به عبارت دیگر هر رویکردی نیازمند نیروی انسانی مناسب با آن رویکرد است. در حالی که روش کنترل بیولوژیک را بعضا همان کارشناسانی انجام داده­اند که سالها با شیوه شیمیایی کار کرده بودند. چرا که علیرغم تحقیقات وسیع در زمینه کنترل بیولوژیک در کشور، بخصوص در روش اشباعی، کاربرد آن بیشتر شبیه روش شیمیایی (پاشیدن) بوده و کمتر منطبق بر اصول اکولوژیک به کارگیری عوامل بیولوژیک زنده بوده است. طبیعی است که هر شیوه­ای نیازمند آموزش و ایجاد ظرفیت لازم و متناسب با آن شیوه است.
در یکی از برنامه­های ارزیابی اثر بخشی کنترل بیولوژیک در کشور، مشخص شد که ازحدود ۱۰۰ نفر جمعیت روستای چوکلا (مازندران)، ۱۶ نفر مبتلا به سرطان و بیماری­های صعب­العلاج بودند که شاید بی ربط به مواد شیمیایی آفت­کش نباشد (شیرازی و همکاران، ۱۳۸۳).
سموم شیمیایی مصرفی شامل ۲۴۰ نوع حشره­کش، کنه­کش، قارچ کش، علف­کش و سایر زیست­کش­ها است که در ۱۱۹۵۳۶۹۶ هکتار مصرف می­شود. به عبارت دیگر در هر هکتار حدود ۲۲۵۰ گرم سم مصرف می­شود.
سازندگان مواد شیمیایی ، گاهی اوقات با کشاورزان خرده پا ارتباط برقرار می­کنند. آن­ها با تبلیغ در مورد برداشت محصول خوب و نابودی آفات،بیماری ها و علف های هرز کشاورزان را متقاعد می­کنند که سموم اکسیری معجزه­گر هستند. بدین طریق فروشندگان سموم، قلب و فکر کشاورزان را به تسلط خود در می­آورند. ”با بروز مقاومت درعوامل پاتوژنیک نسبت به سموم، کشاورزان مقدار بیشتری از آن­ها را مصرف می­کنند و به منظور حفظ محصول مجبور به استفاده از سموم شیمیایی قوی­تر می­شوند. کشاورزان از این طریق، هر روز به سموم وابسته­تر می­گردند و مسئله­ی آفت­کش­ها به یک دور باطل بدل می­شود“.
این نمونه­ای از یک اعلامیه تبلیغاتی شرکت های تولید کننده مواد شیمیایی است. در عنوان این اعلامیه آورده شده است که ”بدون مواد شیمیایی، میلیون ها نفر گرسنه می­مانند“.

در زیر این اطلاعیه اشاره شده است که:
”میلیون ها نفر از مردم جهان دسترسی به غذای کافی ندارند. بدون مواد شیمیایی، این مشکل افزایش خواهد یافت. ما نیازمند مواد شیمیایی برای افزایش ازت در خاک هستیم. علف­کش­های شیمیایی و حشره­کش­­ها به ما کمک می­کنند تا ۴۵% محصولی را که در حال حاضر توسط علف­های هرز، حشرات و سایر آفات از بین می روند، حفظ کنیم. برخی از مردم فکر می­کنند که هر محصولی که با مواد شیمیایی تولید شود، بد است و هرچه که بدون مواد شیمیایی تولید شود خوب است. اما طبیعت خود یک فرآیند شیمیایی است. مسئله اختلاف بین استفاده صحیح از آفت­کش­های شیمیایی و توان خطرآفرین بالقوه در آن­ها است. ماده شیمیایی بی خطر وجود ندارد. آنچه اهمیت دارد، استفاده درست از آ­­ن­ها می­باشد”.
تاثیرات سموم کشاورزی روی انسان
تا دیروز زندگی بشر مملو از ترس از بلایایی جهان گستر چون وبا، حصبه ، تیفوس و طاعون بود ، اکنون خوشبختانه این بیماریهای مهلک که روزی همه جاگیر بودند با پیشرفت دانش پزشکی و رعایت اصول بهداشتی دیگر موجب نگرانی نیستند،امروزمانگران صدمات متفاوتی هستیم که در محیط زیست ما در کمین نشسته‌اند صدماتی که محصول پیدایش و تکوین شیوه زندگی جدید خود بشر هستند، نمونه‌اش پیدایش همین سموم کشاورزی قوی است.درست است که هدف از کاربرد سموم شیمیائی نابودی حشره آفت یا کنترل بیماری گیاهی است ولی می‌توان گفت که این همه سموم خطرناک که در حال حاضر مصرف می شوند تنها آفت کش نیستند بلکه زندگی کش و زیست کش هستند. فاکتور مهم در مسمومیت مزمن سموم دارابودن تجمع طولانی مدت در بدن است و این تجمع مواد سمی در بدن در تمامی افراد به واسطه تماس مستقیم وحتی بطور غیرمستقیم از طریق غذا ، تنفس یا جذب پوستی به چشم می‌خورد. واقعیت این است که تقریباً ۹۰ درصد کلیه قارچ‌کشهای مورد مصرف در کشاورزی در مدلهای حیوانی سرطانزا می‌باشند هنوز این مسئله بزرگ توجه عمومی را بخود جلب نکرده است ،یک بررسی روی یازده نوع از قارچ‌کشها نشان داده است که هرچند این موادتنها۱۰ درصد از موادشیمیائی مورد استفاده به عنوان آفت کش را در سال تشکیل می دهند ولی در کل عامل ۶۰ درصد از سرطانهای شایع دستگاه گوارش هستند ،دربعضی از محصولات کشاورزی  سمومی مثل کاپتان ،مانکوزب، بنومیل ، کالکسین ، تیلت ،آلتو و….. هرچندمسمومیتی که قابل دیدن باشند را دارا نیستند ولی درکل در درازمدت سرطانزا هستند وخطرات زیست محیطی زیادی دارند.
علائم عمومی وخصوصی مسمومیت های حاد و مزمن  ناشی از درمعرض قرارگرفتن سموم مورد مصرف در کشاورزی
افزایش ترشحات وبزاق دهان،انقباض برونشها،اختلالات گوارشی ،اسهال،لرزش، رعشه،ضعف عضلانی ، بی قراری ،عدم تعادل ، تیرگی دید ، فقدان حافظه ،افزایش ادرار ،ضعف عمومی ،تشنج ،صدادادن گوش ،تب ، اختلال در تکلم ، بی خوابی ،سستی ،هیجان ،افسردگی ،پریشانی ،سقط جنین ،احساس سوزش پوست ،خشکیدگی دهان ولب ،تهوع ،استفراغ ، خارش ،گرفتگی عضلات ،درد در ناحیه شکم ،اختلالات ژنتیکی و جنسی وده ها عنوان علائم دیگر ودر سطح پیشرفته با انجام آزمایش های ویژه خونی مثلاً افزایش یا کاهش آنزیم های کبدی و مواد آلکالاین….
معمولاً کشاورزان در کشور و استان ما برای سمپاشی، از محلول­پاش­­های پشتی استفاده می­کنند. تن­پوش آن­ها تنها یک شلوار، پیراهن و کفش معمولی است. زمانی که از سمپاش­های قوی و ماشین­های مه­­پاش استفاده می­کنند، تنها حفاظ برای جلوگیری از استنشاق ذرات سم، یک دستمال یا حوله برای پوشانیدن دهان و بینی است.استفاده از چنین تمهیداتی موجب حفاظت افراد نمی­شود.و این باعث بروز انواع بیماری های تنفسی در این اشخاص در دراز مدت می شود.
سخن آخر
گر چه انتظار نمی­رود شاهد تحولی نظیر آنچه بعد از چاپ کتاب بهار خاموش (کارسن، ۱۹۶۲) روی داد باشیم، به هر حال تلاش بر این بود تا گوشه­ای از مشکلات ناشی از مسئله سموم شیمیایی روشن­تر گردد. شاید یکی از دستاوردهای آن، تسریع در عملی ساختن برنامه­های قانونی کاهش مصرف نهاده­های شیمیایی در کشور مثل بند ب ماده ۶۱ قانون برنامه چهارم توسعه باشد.
با توجه به تاریخچه کنترل بیولوژیک آفات در کشور و همچنین توان بسیار بالا برای بکار گیری روش­های سالم و همسو با محیط زیست، امید می­رود که در آتیه نزدیک شاهد توسعه روش­های سالم مدیریت آفات باشیم.