بسم ربّ الشهداء و الصدّیقین. قبل از هرچیز از حضور گرم یکایک شما فرهیختگان در این وبینار تشکر می کنم و شفاعت این سالک مجاهد و دوست معنوی را برای شما مسالت دارم. ان شاء الله. موضوع سخنرانی در این وبینار سالک مجاهد است با نگاهی بر طریقت و سلوک معنوی شهید قاسم سلیمانی.
شهید قاسم سلیمانی در اسفند سال ۱۳۳۵ در روستای قنات ملک کرمان متولد شد. وی در جنگ عراق علیه ایران از فرماندهان عملیات های مختلفی بود. شهید سلیمانی در مقام فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران به فعالیت می پرداخت. پس از سالها فعالیت در حمله هلی کوپتری آمریکایی ناجوانمردانه صبحگاه جمعه در فرودگاه بغداد به شهادت رسید. وقتی او به شهادت رسید، وقتی این ققنوس معرفت، قفس تن را شکست و در آسمان لایتناهی اربا اربا به پرواز درآمد، وقتی نور معنویت و اخلاص اش عالمی را بیدار ساخت، وقتی شور و شکوه خاکسپاری اش در دل ایرانیان نمایشی عظیم یافت، من از خود پرسیدم به راستی در وجود این مرد معنوی چه گوهری بود که عالمی را شیفته خود کرده است؟ من بعنوان کسی که سالهاست در درس اهل معنی تلمّذ کرده ام از خودم پرسیدم به راستی آیا می شود مقام معنوی چنین حقیقت درخشانی را نادیده گرفت؟ اینجا بود که این دغدغه یعنی سخن از معنویت و عرفان این سالک مجاهد هر روز بیشتر از دیروز وجود مرا فرا می گرفت تا اندکی بیشتر در حضور و سلوک این مرد معنوی تامل کنم؟ حاصل این تامل در عمل دوچیز بود: نخست طرح یک ایده جهت واکاوی منظومه فکری و هندسه سلوکی شهید سلیمانی و دوم مقاله ای است که به شکل یک سخنرانی در دانشگاه امام صادق به زودی منتشر خواهد شد.
اگر چه شهید سلیمانی اغلب در جامعه کنونی و افکار و اذهان توده مردم به عنوان یک مجاهد در عرصه مقاومت شهرت دارد، اما هندسه معرفتی او محدود به جهاد صرف نیست. بلکه می توان گفت که وی بعنوان یکی از مجاهدان اهل سلوک و برادران اهل طریقت، سالک مجاهدی است که حیات معنوی و اندیشه های عرفانی بلندی دارد. به طور کلی، منظومه فکری و هندسه سلوکی شهید سلیمانی را در قلمرو عرفان می توان در مدل تازه ای از معنویت معرفی کردکه در مجموعه معنویت های معاصر در نوع خود مسبوق به سابقه نیست. به این دلیل که در این مدل از عرفان و معنویت سه مولفه وجه خلقی، جهاد و شهادت حضور بنیادین دارند. البته برخی از مقامات معنوی و احوال ایشان از قبیل عشق و اخلاص قابل تبیین منطقی نیست بلکه باید آنها را در مسیر حیات معنوی با چشم سالم و دل بیدار وجدان کرد. با تأمل در هندسه معرفتی شهید سلیمانی می توان گفت که توحید محوری از بنیادی ترین اندیشه های نظری اوست. چه بزرگترین دغدغه یک سالک مجاهد در مکتب فکری- معنوی خود حضور توحید است. سالک مجاهد پس از شهود مطلق، در پی شکست تعیّنات و امور متناهی است. چه او پس از رؤیت شهود مطلق و حق تعالی سراغ ذوهق باطل می رود تا با انکسار باطل، امور متناهی را کم رنگ و نور الهی را حاکم ببیند. سالک مجاهد با ردّ پندار باطل با شوق تمام به کوی وصول الی الله و اتصال به منزل توحید می اندیشد. بر این اساس است که این سالک مجاهد در وصیّت نامه خود می گوید: “خالق من! ، محبوب من!، عشق من که پیوسته از تو خواستم سراسر وجودم را مملو از عشق به خودت کنی… ، من از بیقراری و رسوایی جاماندگی، سر به بیابانها گزارده ام، من به امیدی از این شهر به آن شهر و از این صحرا به آن صحرا در زمستان و تابستان می روم…. مرا به خودت متصل کن… مرا به قافله ای که به سویت آمده اند متصل کن”.
بر اساس تحلیل مضمون، معرفت به نفس و ادراک دقیق مسائل یکی دیگر از اندیشه های عرفانی این سالک مجاهد است. در واقع می توان گفت که در عرصه عرفان و معنویت اجتماعی، سالک مجاهد کسی است که در مسیر طریقت راسخ در علم و معرفت باشد و رسوخ در علم و معرفت با ثبات و مداومت عمل به آن علم حاصل می آید. اگر کسی مجاهد اهل سلوک باشد اما پایش با خطای فکری بلغزد بایستی فهم کرد که او راسخ در علم نیست. این مقام معنوی در حقیقت وصف حال سالک مجاهدی است اهل نظر و عمل که به مقام بیداری معنوی رسیده باشد. یعنی نه خود می لغزد و نه هیچ شبهه ای او را می لغزاند. بر اساس تحلیل مضمون می توان گفت که مصداق بارز چنین شخصیتی در عرصه معرفت به نفس شهید سلیمانی است که در مکتب فکری خود هم خودش تزلزلی ندارد و هم در مواجهه با شبهات دچار لغزش و تزلزل نمی شود.
افزون بر این، می توان گفت که بنیادی ترین اندیشه عرفانی شهید سلیمانی در عرصه سلوک معنوی، داشتن تفکر و سلوک جهادی بود. این تفکر و سلوک جهادی در واقع بخش عظیمی از هویت و حیات معنوی شهید سلیمانی بود تا آنجا که می توان گفت شهید سلیمانی با سلوک معنوی خود در عرصه مقاومت و تفکر مقاومت، معانی و ارزش های تازه ای به پدیده جهاد و تفکر جهادی بخشید. وی در مقام عمل توانست به خوبی به بسط و گسترش عرفان اجتماعی و تفکر جهادی بپردازد و عنصر جهاد همراه با معنویت و عرفان اجتماعی را بعنوان یک الگوی ارزشمند برای جوانان در جهان ترسیم کند.
پرسشی که در اینجا قابل طرح است این است که تفکر جهادی شهید سلیمانی از چه سنخی است؟ آیا این تفکر جهادی از سنخ تفکر زاهدانه و راهبانه مرسوم است؟ یا اینکه جهاد و تفکر جهادی شهید سلیمانی تفکری است معنوی که ریشه در مکتب فکری تشیّع دارد؟
با تأمل در سلوک و حیات معنوی شهید سلیمانی می توان استنباط کرد که سلوک معنوی و تفکر جهادی شهید سلیمانی از جنس جهاد صوفیانه نیست. زیرا جهاد صوفیانه جنبه انفسی داشته و در عرصه ای به دور از اجتماع رخ می نماید. این در حالی است که هندسه سلوکی شهید سلیمانی و طریقت مجاهدانه وی بیشتر مبتنی است بر حضور در اجتماع و سلوک اجتماعی که مبانی و خاستگاه اصلی آن را می توان در مکتب تشیّع جستجو کرد. بر این اساس شهید سلیمانی در شرح احوال و وصیّت نامه خود سخن خود را با عباراتی آکنده از محبت آغاز می کند و امید می دارد که حق تعالی این دوست معنوی را به مقام شهادت و اتصال به حق برساند. این احوال معنوی نشان از آن دارد که شهید سلیمانی توجه می دهد که اتصال به مقامات معنوی سترگ تنها از راه رهبانیّت و معنویتی به دور از اجتماع و خلق حاصل نمی شود. بلکه سالک مجاهد باید در مسیر حیات معنوی به سوی حق تعالی در اجتماع به راه افتد و در این کار از مردان دنیایی انقطاع یابد. اینجاست که باید نفس را به جهاد و ریاضت تربیت کرد و قوای نفسانی را به مجاهدت عقلانی واداشت. در واقع روشن است که مقصود شهید سلیمانی از انقطاع از مردم دنیایی یک نوع گوشه نشینی و جهاد صوفیانه نیست. زیرا این گونه دوری و کناره گرفتن از خلق و اجتماع با روح مکتب تشیّع و اسلام سازگار نیست .
می توان گفت که این تفسیر از جهاد در سلوک معنوی شهید سلیمانی ریشه در ایمان و تفکر عمیق توحیدی او دارد. در چنین سنت فکری و معنوی است که سالک مجاهد معشوق را از برای خود نمی خواهد بلکه در راه رضای حق، مقام ایثار و شهادت را موهبت الهی قلمداد می کند. شواهد کافی وجود دارد که شهید سلیمانی منازل سلوک معنوی را در متن وصیّت نامه خود در هفت منزل تبیین می کند که در نوع خود کم سابقه است. این منازل بر اساس متن وصیّت نامه شهید سلیمانی عبارت اند از: منزل ایمان و شهادت، منزل معاد، منزل عدل، منزل امامت، منزل نبوت، منزل جهاد و منزل عبودیت.
با تأمل در حیات معنوی شهید سلیمانی می توان استنباط کرد که منزل عبودیت یکی از مهم ترین منازلی است که در وجود وی تحقّق یافته و حضور بیشتری در حیات معنوی او دارد. بر اساس تحلیل مضمون تقریرات و سخنان شهید سلیمانی می توان گفت منزل عبودیت والاترین مقام معنوی است که عبارت است از مقام فناء در حق تعالی. پرسشی که در اینجا قابل طرح است این است که چرا مقام عبودیت در سلوک معنوی این سالک مجاهد والاتر است از منازل دیگر؟ در یک تحلیل حداکثری می توان استنباط کرد به این دلیل که “در منزل عبودیت، سالک مجاهد از خلق انصراف یافته به سوی حق می رود”.
می توان گفت یکی دیگر از تعالیم عملی مکتب سلیمانی در عرصه سلوک معنوی، مدد گرفتن از ولیّ مرشد است. پیروی از ولی مرشد در عرصه جهاد و مقاومت در جهان امروز برای شهید سلیمانی در واقع حاصل مقام عشق و ارادت به اولیاء بود. یعنی پیروی از اولیاء و تسلیم بودن در برابر احکام و دستورات آنها. شهید سلیمانی به درستی توجه می دهد که نقطه عزیمت هجرت معنوی از درون هر فرد است. به همین سبب در آغاز هجرت معنوی آدمی به ناگاه خود را غریب می یابد و باید برای غلبه بر این غربت از امام و ولی مرشد استمداد بطلبد. افزون بر این غربت، مجاهد معنوی باید دلیل و راهنمایی داشته باشد که راه را در مسیر مخاطره های سلوک به او نشان دهد. در نزد سالک مجاهد، دلیل و راهنمایی که به منتهای سلوک رسیده باشد مرشد هادی است که شهید سلیمانی به خوبی آن را یافته بود. بر همین اساس در وصیّت نامه خود می گوید:”ای قادر عزیز! و ای رحمان رزّاق! پیشانی شکر شرم بر آستانت می سایم که مرا در مسیر فاطمه اطهر (س) و فرزندانش در مذهب تشیّع- عطر حقیقی اسلام- قرار دادی و مرا از اشک بر فرزندان علی بن ابیطالب و فاطمه اطهر بهره مند نمودی ”
بر اساس تحلیل مضمون می توان گفت یکی دیگر از تعالیم عملی مکتب سلیمانی در عرصه حیات معنوی، درس شهادت است. شهادت در حیات معنوی سالک مجاهد آخرین منزل از منازل سلوک و کوچ معنوی است. سالک مجاهد بر این باور است که اگر به مقام اشرف نرسد به مقام وصول الی الله نیز نمی رسد. در تفسیر عرفانی، حقیقت شهادت، نوعی گواهی وجودی است که خود آیت و نشانه توحید است. این گواهی وجودی به گونه ای است که چه بخواهد و چه نخواهد آن شهادت در کار خواهد بود. این شهادت در حیات معنوی شهید سلیمانی همان وجه الله و مقام بقاء بالله است .چه او از فطرت اول به فطرت ثانی تعالی یافته بود. اوست که جهاد اکبر و اصغر را بعنوان یک مدل جدید از عرفان و معنویت در وجود خویش تحقق بخشید. با این وصف، در تفسیری عمیق تر امروزه وصیّت نامه شهید سلیمانی را بایستی بسان یک متن مقدّس ملاحظه کرد.
در این وبینار پرسش های دیگری قابل طرح است که واکاوی آنها از جهاتی امکان فهم طریقت و سلوک معنوی شهید سلیمانی را ایضاح می کند. از جمله این پرسش ها این است که عرفان و معنویت شهید سلیمانی چه نوع عرفانی است؟ در یک تحلیل حداکثری می توان گفت که معنویت و عرفان شهید سلیمانی یک نوع معنویت و عرفان اجتماعی است. این مدل از عرفان و معنویت در واقع دغدغه جهاد، تحقق عدالت اجتماعی و هدایت جامعه دارد. منطق حاکم در این مدل از عرفان اجتماعی عزلت و رهبانیت نیست، بلکه مجالست با توده مردم و توجه به خلق است. در این مدل از عرفان و معنویت سالک مجاهد، طریق جهاد و ایثار را بعنوان فضیلتی عظمی در متن جامعه به دیگران تعلیم می دهد. در این مدل از عرفان، سالک مجاهد با تزکیه عقل و تهذیب نفس به مقام ولایت راه می یابد و کاری پیامبر گونه و علی وار تحقق می بخشد و جامعه را با سلوک و کوچ معنوی خود به سوی بیداری معنوی و فهم فضائل متعالی سوق می هد.

در این وبینار پرسش دیگر این است که شهید سلیمانی در حیات معنوی خود چه تفسیری از عمل مقدّس دارد؟ بی تردید اگرچه شهید سلیمانی در تبیین حقیقت عمل ادبیات ساده و سرشاز از عشق و اخلاص را بکار می گیرد، اما تفسیر و فهم متفاوتی از عمل دارد. در اندیشه این سالک مجاهد، عمل بزرگ و استراتژیک با عمل مقدّس تفاوت دارد.”عمل بزرگ و استراتژیک عملی است که تاثیر آن بر یک قوم یا یک ملت خاص است. اما عمل مقدّس عملی است بی غرض که برخاسته از یک روح معنوی و مقدّس است. در اندیشه شهید سلیمانی تا کسی نفس مقدّس نداشته باشد نمی تواند خالق عمل مقدّس باشد”. زیرا در عمل مقدّس هیچ گونه غرض زائد، نفع شخصی و تمایل نفسانی وجود ندارد. به تعبیر دیگر عمل مقدّس عملی است که در انجام آن همه افعال و اعمال برای دیگران است نه فقط برای خودش. چه اگر غیر از این باشد، فضیلت عمل زایل می شود. در این وبینار پرسش های دیگری قابل طرح است از قبیل اینکه، طریقت و سلوک معنوی شهید سلیمانی بعنوان یک سالک مجاهد حاوی چه پیامی برای نسل امروز است؟ تفکر شهید سلیمانی و طریقت معنوی وی در شرایط کنونی از چه جهاتی موجب بیداری جهان اسلام و جوامع مسلمان می گردد؟ در پایان با این دعاها این جلسه را به اتمام می رسانم. پروردگارا! تو خود نیک می دانی که ما طایفه سلیمانی هستیم. تو می دانی که “منطق الطیر آن خاقانی صداست، منطق الطیر سلیمانی کجاست”؟ اکنون که با شور و شوق تمام به یاد او در این مجلس گرد هم آمده ایم، شفاعت و هدایت این شهید عزیز را از ما دریغ مکن.
پروردگارا! به عشق این شهید یاریمان کن تا دیرتر برنجیم، زودتر ببخشیم و کمتر قضاوت کنیم. پروردگارا! ما را از ثروت بدون زحمت، لذّت بدون وجدان، کار بدون نظارت، عبادت بدون اخلاص، مدیریت بدون بصیرت، دانش بدون معرفت، دیانت بدون صداقت، و از سیاست بدون شرافت محافظت بفرما. پروردگارا! نصیرمان باش تا در مسیر حیات معنوی حرکت کنیم. پروردگارا! به فکرمان منطق، به قلبمان آرامش، به زبانمان حقیقت، به قضاوتمان انصاف، به زندگی مان عشق و به عشقمان مسوولیت و تعهّد عطا بفرما. آمین یا ربّ العالمین. و آخر دعوانا ان الحمد لله ربّ العالمین.