انسان در فراز و نشیب تاریخ همیشه از دردها و آسیب های اجتماعی رنج برده و همواره در جستجوی علل و انگیزه های آنها بوده است تا راهها و شیوه هایی را برای رهایی یابد. نابسامانی های اقتصادی، اجتماعی و روانی از جمله عواملی هستند که زمینه مساعدی را برای انواع آسیب های اجتماعی از قبیل: انحرافات جنسی، طلاق، سرقت، اعتیاد، همسر آزاری، کودک آزاری، فرار از منزل، خودکشی و ….. را فراهم می آورد.

لذا در هر جامعه ای برای پاسخ گویی به نیازهای مردم و حل یا کاهش آسیب های اجتماعی آنها تمهیداتی اتخاذ و برنامه هایی تدوین و اجرا می شود. کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. یکی از این برنامه ها در جمهوری اسلامی ایران، ” برنامه اورژانس اجتماعی” می باشد که حاصل فعالیت چندین ساله سازمان بهزیستی کشور در دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی است. این برنامه تلفیقی از ۱- مداخله در بحران های فردی، خانوادگی و اجتماعی (مرکز اورژانس اجتماعی) ۲- خط تلفن اورژانس اجتماعی (۱۲۳) ۳- تیم سیار اورژانس اجتماعی (خدمات اجتماعی سیار) ۴- پایگاههای اجتماعی می باشد که هر کدام فعالیتهای تخصصی خود را دارند.

سه ویژگی اصلی این برنامه: ” تخصصی بودن”، ” به موقع بودن” و ” در دسترس بودن” می باشد تا از این طریق ارائه خدمات اجتماعی به مردم در سازمان بهزیستی کشور” محدود به زمان و مکان” نگردد و ” رویکرد فعال” جایگزین “رویکرد غیر فعال” گردد.

این برنامه قصد دارد تا “مداخلات روانی – اجتماعی” را قبل از ” مداخلات قضایی و انتظامی” و حتی در کنار این نوع مداخلات جایگزین کند که این مسئله در ” پیشگیری از وقوع جرم” و ” قضا زدایی” نقش مهمی ایفا می کند.

اهداف برنامه اورژانس اجتماعی:

اهداف کلی: ۱- کنترل و کاهش بحران های فردی، خانوادگی و اجتماعی ۲- در دسترس قرار دادن خدمات تخصصی و اورژانسی سازمان بهزیستی به آحاد مردم

اهداف جزیی: ۱- ارتقاء توانمندیهای افراد در معرض آسیب و آسیب دیده اجتماعی ۲- ارتقاء آگاهی ها و شناخت خانواده و اجتماع نسبت به نیازهای مراجعان به منظور تسهیل فرایند حل مسئله در شرایط بحرانی ۳- شناسایی مناطق و کانون های آسیب زا و انجام مداخلات تخصصی ۴- ایجاد زمینه مشارکت مردم و سازمانهای غیر دولتی

افراد مشمول :

افراد مشمول دریافت خدمات عبارتنداز: ۱- زوجین متقاضی طلاق و افراد دارای اختلافات خانوادگی حاد ۲- زنان و دختران در معرض آسیب اجتماعی یا آسیب دیده اجتماعی ۳- افرادی که قصد خودکشی دارند یا اقدام به خودکشی کرده اند. ۴- کودکان خیابانی و کار ۵- همسران آزار دیده ۶- کودکان آزار دیده ۷- دختران و پسران فراری از منزل ۸- مبتلایان به اختلالات هویت جنسی  ۹- سایر افرادی که در شرایط بحرانی قرار دارند.

مراکز اورژانس اجتماعی که در استان لرستان شهرستان خرم آباد فعالیت دارند شامل: ۱- مرکز مداخله در بحران های فردی، خانوادگی و اجتماعی ۲- مرکز خط تلفنی ۱۲۳  ۳- خدمات سیار اورژانس اجتماعی  ۴- مرکز کودکان خیابانی و کار  ۵- مرکز بازپروری زنان و دختران آسیب دیده اجتماعی  ۶- خانه سلامت  ۷- خانه امن ۸- مرکز مداخله به منظور  کاهش طلاق   ۹- مرکز اختلالات هویت جنسی

به مناسبت ۱۹ نوامبر برابر با ۲۹ آبان ماه روز جهانی پیشگیری از کودک آزاری و منع خشونت با کودکان، لازم به ذکر است  که پدیده ” کودکان خیابانی“ در گذشته به علت تعداد کم آنان چندان مشهود نبود ولی امروزه به علت مشکلات اقتصادی، فرهنگی، خانوادگی، اجتماعی و … حضور این کودکان به طور حیرت انگیزی در جامعه افزایش یافته است. کودکان خیابانی، افراد سرگردان اجتماع هستند که کوچه محل زندگی آنهاست. به خانواده انس و الفتی ندارند و یا فعلاً خانواده ایی را نمی شناسند، آن ها معمولاً به محیط معینی علاقه مند نمی شوند، در صورت اشتغال به کار ثبات نداشته، به گذشته فکر نکرده و غمی راجع به آینده ندارند. این کودکان بدون هدف و مقصد معینی در اجتماع آواره بوده تن به هر قضا و قدر می سپارند. لذا جهت ارائه خدمات اجتماعی به کودکان خیابانی در معرض آسیب، مرکز کودکان خیابانی و کار نیز تأسیس شده است.

صندوق حمایت کودکان سازمان ملل (یونیسف) کودکان خیابانی را در ۴ گروه مشخص کرده اند:

۱-کودکانی که در خیابان زندگی می کنند و اولین نگرانی آنها زنده ماندن و داشتن سرپناه است.

۲-کودکانی که از خانواده جدا شده و موقتاً در مأمنی مانند خانه های متروکه، سایر ساختمان ها، پناهگاهها زندگی می کنند.

۳-کودکانی که تماس خود را با خانواده حفظ می کنند ولی به علت فقر، پرجمعیت بودن خانواده و یا سوء استفاده جنسی و جسمی از آنان در خانواده، بعضی شب ها و اکثر ساعت روز را در خیابان ها سپری می کنند.

۴-کودکانی که در مراکز ویژه نگهداری می شوند، اما قبلاً در وضعیت بی خانمان به سر می برند و در معرض بازگشت به همان وضعیت هستند.

اهداف طرح مرکز کودکان خیابانی:

-مهمترین هدف طرح این مرکز، بازگرداندن کودکان خیابانی به کانون خانواده می باشد.

-شناسایی، تشخیص و جایگزینی مناسب کودکان خیابانی برای حمایت به موقع از انان و جلوگیری از آسیب های اجتماعی

-فراهم آوردن امکانات اولیه زندگی مناسب و سالم

– شناخت استعدادها و توانایی ها و ایجاد زمینه های مناسب به منظور پرورش خلاقیت های آن.

– فراهم آوردن امکانات تحصیلی و ارائه آموزش حرفه ایی مناسب.

– سالم سازی محیط زندگی در شهر

– جلب همکاری عمومی مردم جهت یاری رساندن به کودکان خیابانی.

نحوه پذیرش در مرکز:

• خود معرف: مراجعه شخصی کودک به مرکز
• معرفی از مرکز مداخله در بحران های اجتماعی
• معرفی از بهزیستی شهرستان
• معرفی توسط دادگستری، نیروی انتظامی، مأموران انتظامی و سایر ارگان ها.

 کودک آزاری پدیده ایی جهانی است که به دلایل گوناگون رو به گسترش است. بنابرآمار سازمان بهداشت جهانی هر سال بیش از ۴۰ میلیون کودک در جهان مورد انواع آزارها قرار می گیرد.

هر کودکی دارای حق طبیعی زندگی است. هر کودکی حق دارد سالم، آزاد و شاد باشد و از تبعیض رنج نبرد. بهره مندی از شرایط بهداشتی، آموزشی و پرورشی مناسب حق تمام کودکان است. همه کودکان حق دارند از هویت و ملیت مشخص برخوردار باشند و همه کودکان حق دارند با یکدیگر بازی کرده و ارتباط برقرار کنند.

کودکی دوران رشد و شکل گیری شخصیت است. هر گونه رفتار نامناسب با کودک در این سالهای حساس و مهم، به رشد و سلامت او آسیب های جدی وارد می کند. تغییر در سطوح اعتماد به نفس، پرخاشگری، ترس های بی دلیل، افزایش کابوس های شبانه، شب ادراری، تبعیض جنسیتی، افسردگی و بسیاری موارد از این دست که کعکولاً چندان به آنها توجه نمی کنیم و از کنار آنها به سادگی عبور می کنیم، علائم و نشانه های رفتار مناسب با کودک هستند که “کودک آزاری” نامیده می شود.

کودک آزاری عبارت است از هر گونه  فعل یا ترک فعل که باعث آزار روحی و جسمی و ایجاد آثار ماندگار در وجود یک کودک شود، که برخی از این آثار می تواند مخفی باشد. ممانعت از حاضر شدن کودک در کلاس درس، محروم کردن او از غذا، حبس در حمام یا زیر زمین اشکال مخفی کودک آزاری است. تنبیه بدنی و تجاوز جنسی به کودک هم از انواع کودک آزاری فیزیکی است. در کل، می توان چهار نوع کودک آزاری نام برد:

کودک آزاری جسمی: یکی از شایع ترین علائم کودک آزاری، آسیب جسمی است. در این نوع کودک آزاری، کودک ممکن است بیش از دیگر بچه ها دچار شکستگی شود و کبودی معمولاً به همراه تورم و التهاب عضلات مشاهده می شود. این نوع کودک آزاری ممکن است به بدشکلی موقت یا دائم اندام بدن و حتی ناتوانی در کودک منجر شود که در موارد شدید، حتی ممکن است مرگ کودک را به دنبال داشته باشد.

کودک آزاری روانی: شامل رفتارهایی است که به سلامت روانی کودک آسیب می رساند. آزار روانی مواردی را شامل می شود که در آن والدین یا فرد بد رفتار، شخصیت کودک را تحقیر، شرمنده یا کم ارزش می کنند. کودک همواره بادیگران مقایسه می شود و خوار و بی ارزش، موجودی بد و اشتباهی به حساب می آید. دائماً بر سر کودک فریاد کشیده شده یا مورد تهدید قرار می گیرد. در واقع او از آزار کلامی در رنج است. از هر نوع محبت پدری و مادری محروم است. به عنوان مجازات به او بی توجهی شده و با رفتاری سرد مواجه می شود؛ گویی که وجود ندارد.

کودک آزاری جنسی: یعنی برقراری رابطه جنسی با کودکان. این نوع کودک آزاری لزوماً یک شکل خاصی ندارد. در واقع، هر نوع سوء استفاده جنسی از کودکان به صور مختلف را شامل می شود. حتی در مواردی همراه با دیگر سوء استفاده ها مانند بهره گیری از کودکان در زمینه مواد مخدر، واداشتن آنها به کارهای دشوار، و قاچاق انها می شود. سوء استفاده جنسی اغلب پنهان می ماند. زیرا نمی توان علائم این عمل هولناک را دید یا از حکایت های مربوط به آن آگاه شد.

بی توجهی و غفلت: توجه نکردن به نیازهای اساسی کودکان مانند پوشاک، بهداشت، مراقبت و سرپناه، محبت و عاطفه، و آموزش، در حدی که به سلامت جسمی و روانی آنان آسیب رساند. در کودکانی که مورد بی توجهی یا غفلت قرار گرفته اند. هیچ علامت آشکاری از کودک آزاری دیده نمی شود، اما آنها از درد روحی و روانی رنج می برند.

حمایت قانون از کودکان: دولت ایران، اسفندماه سال ۱۳۷۲ پیمان نامه جهانی حقوق کودک را پذیرفت. یکی از پیش شرط های اساسی این پیمان نامه، آشنایی همه افراد جامعه به ویژه مقامات مرتبط با امور کودکان، والدین، سرپرستان کودک و البته خود کودک با “حقوق کودک” است. بر اساس ماده ۳ پیمان نامه جهانی کودک، منافع کودک باید در هر اقدامی از سوی سرپرستان و والدین مورد توجه قرار گیرد. بر اساس این ماده، دولت ها نیز موظف شده اند در صورت کوتاهی والدین نسبت به فرزندان، حمایت های لازم را از آنان انجام دهند.

هم چنین در سال ۱۳۸۱ قانونی با عنوان ” حمایت از کودکان و نوجوانان” توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. این قانون که شامل ۹ ماده است. در برگیرنده تمام کودکان زیر ۱۸ سال می شود. برطبق ماده دوم این قانون هر نوع آزار و اذیت کودکان و نوجوانان که موجب می شود به آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم یا روان آنان را به مخاطره اندازد، ممنوع است.

راهکارهایی برای مقابله با کودک آزاری:

برخی پدران و مادران با تصور اینکه روش تنبیهی که علیه کودکان خود در پیش می گیرند، تنها روش تربیتی مؤثر است. گاه ناخواسته آسیب های جبران ناپذیری را متوجه فرزندان خود می سازند. از این رو آموزش در این زمینه به خانواده ها، بخصوص والدین بسیار جوان می تواند موثر باشد. هم چنین، بسیاری از والدین باید بیاموزند که برای جلوگیری از سوء استفاده افراد سودجو و منحرف از کودکان و اعمال هر گونه خشونت علیه آنان در اجتماع، باید آگاهی های مفیدی را در اختیار کودکان خود بگذارند و با روشنگری های به موقع، آنان را نسبت به تهدیدها و خطراتی که در کمین شان است، مطلع و بیدار کنند. از سوی دیگر، وجود پشتوانه های مؤثر قانونی و مجازات کودک آزاران از سوی نهادهای قضایی و انتظامی، ضرورتی است که مبارزه علیه این پدیده شوم به شدت به آن نیازمند است.

برای پیشگیری ازکودک آزاری در جامعه می توان به نکات زیر اشاره کرد:

افزایش آگاهی خود در زمینه پرورش فرزندان و شیوه های مناسب رفتار با آنان.

پذیرش مسئولیت ها و انجام وظایف خود به عنوان پدر، مادر، معلم یا سرپرست نسبت به کودک.

آشنایی با حقوق و نیازهای اساسی کودکان.

مهرورزی با ک.دکان وظیفه ما و حق کودکان است.

به امید دنیایی بدون خشونت برای همه کودکان.

رسول خدا(ص): فرمودند: “خداوند رحمت کند پدری را که با نیکی نمودن و مهربانی به فرزندش و با آموزش دادن و ادب کردنش او را در نیکی به خود یاری می کند.“     مستدرک الوسایل، ج ۲، ص ۶۲۶

امام صادق(ع): فرمودند: “همانا خداوند متعال نسبت به شخصی که نسبت فرزندخود محبت بسیار دارد، رحمت و عنایت می کند.“

لیلا نجفی/ بلوطستان

کارشناس ارشد روان شناسی